En daar zitten we nu. Alles nieuw, alles heel. Met een prima ventilatiesysteem, met veel transparantie, met leerpleinen, met voldoende toiletten en overal smartboards. Alles is schoon en makkelijk schoon te houden. Er is rust doordat alles is uitgevoerd in wit en grijstinten en door goede geluidsisolatie. In het ontwerp was ‘transparantie’ belangrijk. Dat betekent dat alle lokalen raampartijen hebben zowel naar buiten als naar de gang. Veel lokalen hebben zelfs een hele glaswand die uitgevoerd is als schuifpui en zo een verbinding vormt met leerpleinen. Er mocht (en mag) niet zomaar iets opgehangen worden en zeker niet zonder gebruik te maken van het ophangsysteem.

Interieurarchitect Linda van Orsouw

Ik ga in gesprek met Linda van Orsouw, interieurarchitect met een groot hart voor onderwijs en geschoold en ervaren in hoe goed onderwijs versterkt kan worden door omgevingsfactoren. In haar visie kun je gedrag beïnvloeden door het ontwerp van de ruimte. Niet alleen gedrag maar ook het gevoel van sociale veiligheid en geborgenheid hangt samen met de wijze waarop een ruimte is ingericht en vorm gegeven.

Ik spreek Linda op ‘De Sonnewijser’ een speciale school voor leerlingen die speciale aandacht nodig hebben. Sociale veiligheid is een van de belangrijke voorwaarden voor juist deze doelgroep om zich fijn te voelen op school.

Docent/mentor Monique Kleijngeld

Monique Kleijngeld werkt als docent/mentor op ‘De Sonnewijser’. Ze neemt deel aan het Curio leerlab ‘Sociale Veiligheid’ en hoorde daar een lezing van Linda over de inrichting van schoolgebouwen en de invloed dat dit kan hebben op gedrag. Dit was voor Monique een heel nieuwe manier van kijken naar sociale veiligheid. In haar klas let ze scherp op hoe leerlingen met elkaar omgaan, op de groepsdynamiek en of kinderen zich fijn kunnen voelen in de klas. Monique is vroeger zelf erg gepest en weet als geen ander hoeveel impact dit kan hebben. “Kinderen kun je niets leren wanneer ze zich niet veilig voelen in een klas”, zegt ze. Veiligheid vormt voor haar de basis en ze besteedt erg veel aandacht aan groepsbindende activiteiten.
Gegrepen door het enthousiasme van Monique liet de school door Linda een rapport opmaken met aanbevelingen.

“Bizar wat je dan gaat opvallen wanneer je samen met Linda door het gebouw loopt.” zegt Monique “Ik loop hier al jaren rond en zag nu dingen die me niet eerder opvielen.” Het zicht (of juist het gebrek aan zicht) op sommige hoekjes van het gebouw. De oplossingen waren vaak simpel en voor de hand liggend. Een strategisch geplaatste spiegel of een doorkijkje realiseren. Sommige aanbevelingen waren ingrijpende verbouwingen maar vaak ging het om kleine, makkelijk te realiseren ingrepen.

“Maar ook kleurgebruik is zo belangrijk in een school. Vaak zijn contrasten te sterk.” Linda wijst naar de muur van het lokaal waar we zitten. De muur is wit en daarvoor staan zwarte bureaus en tussen de bureaus zijn zwarte zuilen met stopcontacten. Daar boven zijn planken met heel veel verschillende werkstukken van leerlingen erop en andere spullen. “Dit is te onrustig. Het zwart heeft een te sterk contrast met de lichte muur. Dan de planken. Daar staan veel te veel spullen op. Ik zou hier adviseren om een paar mooie werkstukken te laten staan maar de rest in een afgesloten kast te doen. Het eist nu teveel aandacht op. Voor de muur zou ik een mooie zachte kleur kiezen en voor de bureaus of in elk geval de bureaubladen gewoon naturel hout. Dan krijg je rust in het lokaal. Zo zijn er teveel prikkels.” Teveel prikkels en teveel afleiding in een ruimte is niet alleen belangrijk voor scholen voor Speciaal Onderwijs maar ook leerlingen in het regulier onderwijs hebben baat bij een rustige, overzichtelijke inrichting van de lokalen waarin ze les krijgen.

Dat de ruimte en de inrichting ervan invloed heeft op mensen en hun gedrag is evident. Je gedraagt en beweegt je heel anders in een pashokje dan in een gymzaal. Een grote open ruimte maakt dat je geneigd bent om langs de wanden te lopen wanneer je de ruimte oversteekt.

Niet goed meetbaar

Hoe een ruimte wordt ervaren is persoonsafhankelijk. Het is niet goed meetbaar of een ruimte als ‘gezellig en uitnodigend’ wordt ervaren of als ‘rommelig en kil’. Toch kan een ruimte ervoor zorgen dat je je verloren voelt of juist geborgen. De ruimte beïnvloedt ons voelen en handelen en daarvan zijn we ons niet altijd bewust. Er wordt ook wel gesproken over de ‘stille taal’ van de ruimte (Kees Both, 2010).

De inrichting en vormgeving van de school heeft ook effect op de sociale veiligheid. Wanneer leerlingen zich gezien weten geeft dat ook een perceptie van veiligheid. Toch is ook daarin balans nodig. Er is ook de behoefte aan geborgenheid.

De woorden geborgenheid en transparantie lijken elkaar uit te sluiten. Geborgenheid heeft iets van knus kunnen wegkruipen en op die manier je veilig voelen. Transparantie geeft zichtbaarheid en overzicht als associatie. Beide woorden kunnen aan veiligheid gekoppeld worden.

Linda geeft aan dat het hier gaat om een goed evenwicht zien te vinden tussen zichtbaarheid en behaaglijkheid. Een schoolinrichting moet beiden hebben en dat kan door zichtlijnen goed toe te passen in de inrichting. Overmatige mogelijkheden bieden tot wegkruipen is onveilig maar volledige transparantie ook. Een leerling die ten voeten uit zichtbaar is voor iedereen die in de gang passeert kan zich erg ongemakkelijk en onveilig gaan voelen.

Positief gedrag

Linda is ervan overtuigd dat positief gedrag mede door de inrichting  gestuurd kan worden. “Een school kan dikwijls niet direct alle aanbevelingen overnemen” zegt Linda “vaak laten budgetten dit niet toe.” Monique beaamt dit. “Onze school heeft ook lang niet alles overgenomen. Maar een aantal dingen hebben we direct opgepakt. Bovendien hebben we nu een rapport in handen waarmee de school zodra er financiële ruimte is keuzes kan maken.” Na de lezing van Linda zag ze op school hoeveel grijs en beton er was. “Dat voelt niet behaaglijk. Langzaam krijgen we meer sfeer door een wandje of een deel van een wand een kleurtje te geven. Dat kost haast niets en heeft een groot effect.” Vooraf had Monique niet kunnen bedenken hoe simpel dingen op te lossen zijn door een kleine aanpassing.

Wanneer we rondlopen in het gebouw wijst Monique wijzigingen aan. De docentenkamer heeft een andere uitstraling gekregen alleen al door kleurgebruik. Ook in de kantine zijn kleine wijzigingen doorgevoerd met het rapport van Linda in de hand. Een bolle spiegel maakt dat een eerder ‘onzichtbaar’ hoekje veiliger is geworden. Een kantoortje heeft een extra raam gekregen zodat er via het kantoor op een gang gekeken kan worden. “Dit soort transparantie maakt dat leerlingen zich veiliger voelen. Ze zijn zichtbaar of kunnen zichtbaar zijn.” De kantine is een open ruimte maar de zitjes zijn gezellig. De school is eigenlijk al uit. Toch zitten hier nog leerlingen die nog even blijven hangen.

Mijn eigen mooie, nieuwe school dan. Ook hier zouden kleuraccenten niet misstaan en zacht gekleurde wanden in plaats van knal witte muren. En misschien raamfolie op de onderste meter van de schuifpuien. En misschien toch planten op de vensterbanken. Of achterin de klas een boekenkast. Of… 

Juli 2021
Lucy Reijnen werkt als docent op 2CollegeJozefmavo, een kleine VMBO-G/T school in Tilburg. Ze studeerde Omgangskunde, volgde daarna de Master SEN- opleiding en heeft de Masteropleiding Pedagogiek afgerond. De afgelopen jaren heeft zij zich verdiept en gespecialiseerd in sociale veiligheid en positieve groepsvorming. Ze schrijft hierover en geeft workshops en gastlessen. Daarnaast ontwikkelt ze spel- en werkvormen op haar website terug te vinden: www.kieresoe.nl.

Linda van Orsouw is interieurarchitect en gespecialiseerd in sociale veiligheid op scholen. Meer info: https://www.decomb.nl/

Door: Nationale Onderwijsgids / Lucy Reijnen