“Racisme? Dat komt op onze school niet voor.” Jillian hoort het af en toe van leerkrachten of directeuren. Haar eerste reactie? Think again. Racisme in het onderwijs is misschien niet altijd even zichtbaar, maar leerlingen kunnen wel degelijk last hebben van vooroordelen, denigrerende opmerkingen of discriminerende teksten en afbeeldingen in een lesboek.

Microagressie is een voorbeeld van discriminatie in het onderwijs. Een microagressie bestaat uit kleine, subtiele vormen van discriminatie die gemakkelijk worden weggewuifd, vaak onder het mom van een grap. Denk aan opmerkingen als: “Wat praat jij goed Nederlands.” Of: “Maar waar kom je dan écht vandaan?” De zender bedoelt het vaak niet negatief, maar is zich onbewust van de impact van deze vraag.

Terugkerende, kwetsende opmerkingen

“Terwijl deze opmerkingen veel invloed kunnen hebben op kinderen”, zegt de pedagoog. “Opmerkingen die continu terugkomen, jaar in jaar uit. Kinderen worden er al jong bewust van dat ze als ‘anders’ gezien worden. Dat doet pijn en kan tot onzekerheid leiden. Soms kan dit ook een traumatisch effect hebben.”

Daarnaast heb je natuurlijk ook zichtbare discriminatie. Door leeftijdsgenoten, die racistische termen gebruiken. Of lesboeken, die stereotypen weergeven en benadrukken.

Meer nodig dan alleen pestprotocol

Jillian gaat regelmatig langs op scholen, om ouders en leerkrachten trainingen te geven over het thema racisme. Daarnaast heeft ze een online cursusplatform, waar ze onder andere de cursus Antiracistisch opvoeden aanbiedt. Binnenkort komt ze met modules voor leerkrachten om racisme te bespreken in de klas en binnen de school. Op haar Instagram @deinstantpedagoog post ze veel over het onderwerp. 

Bij veel leerkrachten merkt Jillian handelingsverlegenheid. “Vaak grijpen ze terug op het pestprotocol, als een leerling een racistische term gebruikt in de klas”, weet de pedagoog uit ervaring. “Maar zo’n pestprotocol gaat ervan uit dat de leerling de intentie heeft om iets fout te doen. Vervolgens moet hij of zij vaak ‘sorry’ zeggen. Terwijl de leerling niet begrijpt dat het fout is. Ik zie zo’n incident dus eerder als een schreeuw om toelichting.”

Daarnaast is pesten niet hetzelfde als racisme, benadrukt Jillian. “Racisme is een systeem. Niet alleen op school krijgt een leerling ermee te maken, ook in onze maatschappij.” Ze adviseert dan ook om naast een pestprotocol een specifiek beleid op te stellen voor het omgaan met racisme. Hoe handel je als het voorkomt? Hoe bied je nazorg aan het slachtoffer? En wat doe je met de rest van de klas?

Geen straf geven

Jillian: “Het is belangrijk om het slachtoffer meteen in bescherming te nemen, als hij of zij gediscrimineerd wordt in de klas. Licht de ouders ook in, zodat zij thuis in de gaten kunnen houden hoe het met hun kind gaat. Soms merk je pas maanden later dat een kind er last van heeft.”

En hoe ga je om met degene die de opmerking maakt? “Geef geen straf”, zegt Jillian. “Maar grijp het moment aan om voorlichting te geven. Aan de hele klas. Wat betekent een term? Waar komt deze vandaan? En waarom wordt hij gebruikt?”

Wanneer je dit het beste kunt bespreken, hangt af van de situatie. En van je kennis over het onderwerp. “Ik kan me voorstellen dat je niet meteen paraat hebt wat bepaalde termen betekenen. Maar kom er wel zo snel mogelijk op terug. En vertel ook dat je dit doet.” 

Verdiep jezelf in racisme

Daarvoor is het dus belangrijk om eerst zelf te weten waar je het over hebt. Educate yourself. Oftewel: verdiep je in onderwerpen als antiracisme, wit privilege en de invloed van het koloniaal verleden van Europa. “Vraag een expert langs te komen. Gebruik boeken en publicaties van mensen van kleur. En lees zelf veel over het onderwerp.”

Aan welke titels je dan kunt denken? “Wit Huiswerk is een goede”, tipt Jillian. “Dat is een boek en een website. Je vindt er essays en praktische tips om antiracistisch te leven. Andere interessante boeken zijn How to be an Antiracist van Ibram X. Kendi, en Racisme over wonden en veerkracht van Naima Charkaoui. Daarnaast komt het nieuwe boek van hoogleraar Judi Mesman binnenkort uit: Opgroeien in kleur.”

Gebruik de term racisme

Verder adviseert Jillian om de term racisme expliciet te noemen, als je het onderwerp bespreekt. “Dat kan bij kinderen vanaf een jaar of 7. Leg uit dat een term racistisch is. En vertel waarom die term kwetsend is voor een bepaalde groep.” Op die manier leert de hele klas ervan.

En wat nu als vriendjes elkaar onderling met een racistische term aanspreken? “Ook dan is het aan jou als leraar om meer context en uitleg te bieden. Leg uit wat zo’n woord met kinderen kan doen en dat het een vorm van uitschelden is.”

Actualiteiten bespreken

Ook buiten discriminerende incidenten in de klas om, is het belangrijk het thema racisme regelmatig te bespreken. Hoe je dat kunt doen? “Grijp momenten aan, bijvoorbeeld vanuit de actualiteit”, noemt Jillian. “Laatst was in het nieuws dat de marechaussee op etniciteit mag letten bij controles. Dat is interessant om te bespreken met groep 7 of 8. Wat vinden zij daarvan? Wat voor effect heeft het als je moet bewijzen dat je Nederlander bent, alleen vanwege je uiterlijk?”

Ook de toeslagenaffaire vindt Jillian een goed onderwerp om te behandelen, “als voorbeeld van institutioneel racisme”. Oftewel: racisme als gevolg van wet- en regelgeving.

Maar wacht niet alleen op actualiteiten, waarschuwt de pedagoog. Zorg dat het een vast onderdeel wordt van je lessen. “Kijk ook eens kritisch naar je leslokaal”, vervolgt ze. “Hoe versier je je lokaal? Welke liedjes zing je? En welke belangrijke personen uit de geschiedenis behandel je? Is dat divers genoeg?”

Nog een tip: “Bedenk ook hoe je je leerlingen voorbereidt op hun deelname aan de maatschappij. Hoe kunnen zij zich uitspreken tegen racisme?”

Leerlingen als lesmateriaal

Zijn er ook dingen die je niet moet doen, als je het thema racisme behandelt in de klas? “De situatie bagatelliseren”, noemt Jillian direct. “Dus zeggen: “Ach, dat bedoelt iemand vast niet zo.”

Wat Jillian verder afraadt, is het gebruiken van leerlingen van kleur als lesmateriaal. Veel leraren doen dat, merkt ze. Vaak vanuit onwetendheid. Sommige leerkrachten willen hun leerlingen een podium bieden om hun ervaringen met racisme te delen.

Het gevaar hiervan is dat de ervaringen van kinderen van kleur als educatie dienen voor kinderen die geen ervaring hebben met racisme. “Maar het kan best zijn dat kinderen een trauma hebben”, legt de expert uit. “Dan vraag je hen dat voor de hele klas op te rakelen. Dat doe je bij andere traumatische ervaringen toch ook niet?"

Door: Nationale Onderwijsgids / Bente Schreurs