Demissionair minister Dijkgraaf presenteerde afgelopen zomer een aanpak voor sociale veiligheid in het hoger onderwijs en de wetenschap, en vroeg de Regeringscommissaris nu specifiek te kijken naar seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld. Hamer ziet dat veel onderwijsinstellingen ook al het initiatief hebben genomen om met het onderwerp aan de slag te gaan. Tegelijkertijd blijven de meldingen van seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld bij de onderwijsinstellingen nog achter. Dat is opvallend, want seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld komt het meeste voor in de leeftijdsfase van studenten: de helft van de vrouwen tussen de 18 en 24 jaar maakte in het voorgaande jaar een vorm van seksueel grensoverschrijdend gedrag mee. Uit onderzoek blijkt dat de impact hiervan op hun leven ingrijpend en langdurig is. Eerder al publiceerde Hamer daarom samen met studentenorganisaties het Studentenpact tegen seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld in het studentenleven.

Gesprek aangaan over gewenst en ongewenst gedrag 

Voor zowel studenten als medewerkers vindt Hamer het van belang om het gesprek aan te gaan over gewenst en ongewenst gedrag. Dat vindt nu nog te weinig plaats tussen studenten onderling, tussen studenten en docenten en tussen medewerkers onderling. Dit kan bijvoorbeeld door het te hebben over ingesleten gedragspatronen die kunnen leiden tot seksueel grensoverschrijdend gedrag en hoe je die kunt doorbreken. “Die gesprekken zijn niet vrijblijvend, het moet leiden tot echte verandering, tot meer respectvol gedrag waarbij je rekening houdt met elkaars wensen en grenzen en je bewust bent van bijvoorbeeld de machts- of afhankelijkheidsdynamieken die een rol spelen.”

Normen en waarden binnen de beroepspraktijk 

Ook stelt Hamer voor dat opleidingen gesprekken organiseren met studenten om te praten over de normen en waarden die gelden binnen de beroepspraktijk waar zij voor worden opgeleid, en wat in die praktijk risicofactoren zijn. Het is hierbij van belang dat er op instellingsniveau ook een risicoanalyse wordt gemaakt. De factoren die een positieve cultuurverandering kunnen belemmeren zijn vaak een combinatie van ingesleten omgangsvormen; elementen uit de organisatiestructuur (zoals de inrichting van hiërarchie, beloning en beoordeling) en de inrichting van het ondersteunende systeem over hoe bijvoorbeeld met meldingen en klachten wordt omgegaan. Hamer denkt dat door het maken van zo’n risicoanalyse de instellingen nog veel winst kunnen behalen om preventief te gaan werken.

Team voor sociale veiligheid 

Wie wanneer verantwoordelijk is voor de aanpak van sociale veiligheid is volgens Hamer onvoldoende duidelijk belegd. Dit kan leiden tot handelingsverlegenheid bij bestuurders, decanen of directeuren, Raden van Toezicht en leidinggevenden. Hamer beveelt in ieder geval aan bij iedere onderwijsinstelling één team voor sociale veiligheid aan te stellen, waarin functionarissen als de ombudsman en vertrouwenspersonen nauw samenwerken. Zij kunnen melders laagdrempelige hulp bieden en beschuldigden en leidinggevenden bijstaan en adviseren. Hamer constateert namelijk dat de nazorg na een melding van seksueel grensoverschrijdend gedrag regelmatig tekort schiet, en dat terwijl juist de wijze waarop de omgeving reageert op een ervaring grote impact heeft op het herstel van het slachtoffer en breder, op de meldingsbereid.

Podcastgesprek over het hoger onderwijs 

“Uit de verhalen die in ons podcastgesprek over het hoger onderwijs gedeeld worden, blijkt ook dat het meldproces regelmatig meer schade toebrengt aan de melder dan de ervaring zelf,” aldus Hamer. Het team sociale veiligheid kan ook in een vroeg stadium al signaleren wat er binnen de onderwijsinstelling speelt en daardoor bestuurders en leidinggevenden helpen met preventie in de hele organisatie. Investeren in kennis is daarvoor volgens Hamer onontbeerlijk. Zij adviseert de minister dan ook kennis en bewustwording als eis op te nemen in de zorgplicht voor sociale veiligheid.

Positie promovendi 

Hamer vraagt in haar advies ook aandacht voor de positie van promovendi. Zij zijn voor inhoudelijke beoordeling én hun toekomstperspectief vaak aangewezen op slechts één hoogleraar en zij hebben een tijdelijk contract. Dit maakt hen kwetsbaar voor onder meer seksueel grensoverschrijdend gedrag en het vergroot vervolgens de vrees om te melden wanneer zij hiermee te maken krijgen. Hamer vindt het een goede ontwikkeling dat diverse instellingen de afhankelijkheid van promovendi proberen te verminderen door onder meer het meer-ogen principe bij promotiebegeleiding toe te passen.

Succesvol

Hamer signaleert ook dat in het hoger onderwijs een te eenzijdig beeld bestaat van wat een leidinggevende succesvol maakt: “Een goede docent of wetenschapper zorgt niet alleen voor inhoudelijk onderwijs of het binnenhalen van financiering voor belangrijk onderzoek, maar heeft oog voor de wensen en grenzen van collega’s en studenten en vertoont zelf voorbeeldgedrag. Dat is essentieel voor kennisontwikkeling en de persoonlijke ontwikkeling van promovendi en andere collega’s en studenten.” In de gesprekken die Hamer voerde, gaven verschillende mensen aan dat de positie of reputatie van succesvolle wetenschappers er meestal nauwelijks onder lijdt als iemand zich schuldig maakt aan seksueel grensoverschrijdend gedrag. Daardoor kan het lang doorgaan en dat is buitengewoon schadelijk voor slachtoffers, die vaak hun carrière en een deel van hun leven en persoonlijkheid verliezen door wat er is gebeurd. Begeleiding van mensen in topposities ziet Hamer als één van de oplossingen hiervoor, net als het vergroten van de kennis over seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld en het bespreekbaar maken van gevoelens voor een collega of student.

In november 2023 maakte de Regeringscommissaris een aflevering van haar podcastserie Alles op Tafel over het hoger onderwijs, samen met co-host Sahil Amar Aïssa, genderstudies wetenschapper Marijke Naezer en gedragspsycholoog en tevens ervaringsdeskundige Roos Dohmen.

Door: Nationale Onderwijsgids