Wanneer hoogbegaafd?

"Zo’n 2 à 3 procent van de Nederlandse bevolking is hoogbegaafd", vertelt Sjoerd Dirk Meijer, specialist hoogbegaafdheid, coach en één van de organisatoren van de Week van de Hoogbegaafdheid. "En dan ga je alleen nog maar uit van een intelligentiemeting." Scoor je op een intelligentieonderzoek een IQ-score hoger dan 130, dan geld je in de regel als hoogintelligent. Toch is er veel af te dingen op zo’n test, vindt Rianne van de Ven. Zij is voorzitter van het Instituut Hoogbegaafdheid Volwassenen (IHBV) en heeft een eigen coachpraktijk. "Het is makkelijk op een IQ-test een score te halen die lager is dan je daadwerkelijke intelligentie. Je kunt faalangst hebben, zenuwachtig zijn, geen klik voelen met de testafnemer. Zo’n test zien wij als een bevestiging van het vermoeden van hoogbegaafdheid, leidend vinden wij hem niet."

Kenmerken hoogbegaafdheid

Hoe begaafdheid dan wel te omschrijven is, volgens de coach uit Wageningen? Ze volgt het zogeheten Delphi-model hoogbegaafdheid. Dat focust minder op hoge intelligentie en benadrukt de positieve eigenschappen. Jarenlang werd er namelijk veelal vanuit problemen gedacht. De definitie: 'Een hoogbegaafde is een snelle en slimme denker, die complexe zaken aankan, autonoom, gedreven en nieuwsgierig van aard, een sensitief en emotioneel mens, intens levend, hij of zij schept plezier in creëren.’

Ook psychotherapeut Mia Frumau uit Vught heeft niet zoveel met intelligentiemetingen als maatstaf. Ze plakt liever geen labels op hoogbegaafden. "Ik kijk vooral naar de persoon zelf", zegt ze. "Er is zoveel variatie in een groep met hoogbegaafden." Als ze toch wat kenmerken moet noemen: "Ik zie vaak een bepaalde fijngevoeligheid. Een scherpe waarneming, een sterk rechtvaardigheidsgevoel en snel denken." Dat klinkt allemaal positief, denk je wellicht. Toch betekent dat niet dat alles hoogbegaafden gemakkelijk afgaat.

Worstelingen bij hoogbegaafde kinderen

"Vaak wordt gedacht dat hoogbegaafde kinderen alles kunnen", zegt hoogbegaafdheidspecialist Meijer. "Maar het blijven gewoon kinderen. Ze hebben ook uitleg en instructie nodig. Hoe begin ik aan een opdracht? Wat als ik er niet uitkom?" Omdat kinderen qua opdrachten weinig uitgedaagd worden in de klas, gaan ze bijvoorbeeld ongewenst gedrag vertonen of onderpresteren. In zijn praktijk ziet Meijer kinderen met faalangst, jongeren die zich ongelukkig voelen, soms zelfs depressief zijn.

Verder kunnen reacties in de omgeving voor problemen zorgen. Hoogbegaafde kinderen hebben geregeld moeite aansluiting te vinden met klasgenoten. Hun wereldbeeld verschilt, hun humor en morele ontwikkeling zijn anders. Meijer: "Samenwerken kan lastig zijn, of ze maken weinig vriendjes. Die snappen hen niet goed.’" Dat kan behoorlijk eenzaam zijn. "Vaak hebben hoogbegaafden weinig mensen om zich heen met wie ze kunnen praten over dingen die voor hen belangrijk zijn", stelt Frumau. Verder vertonen de kinderen sociaal wenselijk gedrag. "Ze merken dat ze anders nadenken dan klasgenootjes. En gaan mee met de groep, uit angst niet geaccepteerd te worden. Dat is jammer, iedereen moet zichzelf kunnen zijn."

Aandacht voor hoogbegaafdheid

Er is steeds meer aandacht voor hoogbegaafdheid in het onderwijs, vinden alle drie de specialisten. Frumau, die al dertig jaar in het vak zit: "Vroeger gebruikten we het woord niet eens." Nu hebben basisscholen bijvoorbeeld plusklassen voor hoogbegaafde leerlingen. Ouders organiseren buitenschoolse activiteiten. Zelf is Frumau hoofddocent hoogbegaafdheid op het post-academische opleidingsinstituut RINO Zuid. Graag zou ze zien dat ook op de pabo meer aandacht aan hoogbegaafdheid geschonken wordt. "En dan vooral aan het emotionele aspect: welke gevoelens schuilen achter bepaald gedrag?" Meijer hoopt dat er in de toekomst op iedere school iemand gespecialiseerd is in hoogbegaafdheid. Dat hoeven niet per se docenten te zijn – "zij hebben het al zo druk" – maar kan ook iemand binnen het bestuur zijn, of een specialist in de wijk.

Hoogbegaafdheid op de kaart

Met de Week van de Hoogbegaafdheid willen initiatiefnemer Rianne van de Ven en medeorganisator Sjoerd Dirk Meijer hoogbegaafdheid meer op de kaart zetten. Letterlijk. Op de website staat met rode pinnen aangegeven welke scholen, praktijken en bibliotheken hun deuren opengooien. Wat er georganiseerd wordt? Lezingen, workshops, voorlichtingen, spelletjesmiddagen, noem het maar op.

Van 2003 tot en met 2012 werd er een Dag van de Hoogbegaafdheid georganiseerd. Destijds kwam hoogbegaafd Nederland samen op één plek. In 2016 besloot Van de Ven een gehele week te organiseren. Ditmaal moesten er juist op zoveel mogelijk verschillende plekken activiteiten plaatsvinden. "Om te laten zien dat hoogbegaafdheid overal is. En het positief onder de aandacht te brengen", aldus de hoogbegaafdheidscoach.

Activiteiten voor hoogbegaafden

De Week van de Hoogbegaafdheid is een platform. Het is aan de instanties zelf te bedenken welke activiteit ze organiseren – en dat dan ook te doen. Meijer en Van de Ven controleren enkel of het evenement past bij de doelstelling: het moet over hoogbegaafdheid gaan of voor hoogbegaafden zijn. Zo ja, dan komt er een extra rode pin bij op de kaart. Op deze manier krijgt de activiteit extra publiciteit, ook op landelijk niveau.

Mia Frumau is ieder jaar van de partij. Wat ze dit jaar op het programma heeft staan? Samen met RINO Zuid geeft ze een workshop, die voor iedereen toegankelijk is. Hierin legt ze meer uit over het model dat ze hanteert en de therapie. Daarnaast geeft ze een masterclass hoogbegaafdheid aan wijkteams in de regio. En, vertelt de psychotherapeute: "Met Breinsteyn, een centrum voor wijsheid, heb ik een kaartspel ontwikkeld. Op een interactieve manier gaan we aan de slag met sterke en zwakke kanten van hoogbegaafdheid." Meijer organiseert het hele jaar door activiteiten met zijn bedrijf iQBegrijp. In de Week van de Hoogbegaafdheid plant hij er expres wat meer in. Zoals? "Ik organiseer speelmiddagen en een programmeerclub in Meppel. Daar leer ik hoogbegaafde kinderen programmeren, en coach ze tegelijkertijd. Ik leer ze bijvoorbeeld hoe je doorzet."

Hoogbegaafde senioren

Wordt er eigenlijk ook aan hoogbegaafde bejaarden gedacht? Tijdens de Week van de Hoogbegaafdheid wel, benadrukt Van de Ven. "Op 13 maart organiseren we een bijeenkomst voor hoogbegaafde senioren in Bibliotheek Utrecht." Dat is nodig, volgens de coach. "Hoogbegaafde senioren weten soms niet dat ze kenmerken van hoogbegaafdheid hebben, of komen daar pas op late leeftijd achter." Ook vinden ze het vaak lastig aansluiting te vinden bij anderen. Frumau: "Mensen die hun hele leven bezig zijn met hun brein, zitten echt niet te wachten op een potje Bingo. Eén keer is leuk, daarna willen ze wat anders."

Volgens Van de Ven geldt: hoe ouder mensen worden, hoe minder interesse er voor hun hoogbegaafdheid is. Middelbare scholen zijn er minder mee bezig dan basisscholen, op de universiteit is er nog minder aandacht voor, laat staan in het bedrijfsleven of in verzorgingstehuizen. Al moeten ook de peuters niet vergeten worden, vindt Frumau. "Al op hele jonge leeftijd merken kinderen dat ze anders zijn. Zij kunnen bijvoorbeeld al een poppetje tekenen, terwijl leeftijdsgenoten alleen nog maar krabbelen. Met een paar jaar oud gaan ze zich al aanpassen aan de norm: de andere kinderen. Dat is niet goed voor de ontwikkeling."

Herkend, erkend en begrepen

Gelukkig zorgt de Week van de Hoogbegaafdheid voor meer kennis over deze ‘vergeten’ groepen. Waar deze week nog meer aan bijdraagt: kinderen en volwassenen komen in contact met gelijkgestemden. Dat is enorm waardevol. "Als jij tot de 2 procent van de bevolking behoort met een hoge intelligentie, is de kans klein dat je anderen tegenkomt die net zo denken als jij. Tijdens deze week gebeurt dat wel. Er ontstaat een wij-gevoel: je begrijpt elkaar en spreekt dezelfde taal. Dat is belangrijk voor een positief zelfbeeld en een sterke identiteit’, aldus Van de Ven. Ook ouders kunnen elkaar opzoeken: ervaringen uitwisselen en tips delen.

Dat weet Meijer als geen ander. Zelf heeft hij twee hoogbegaafde kinderen. "Ik merk dat hoogbegaafde kinderen het fijn vinden een dagje met gelijkgestemden te zijn. Kinderen die ook snel denken, met wie ze zonder moeite een klik hebben. Ze zijn wat vrijer, laten dingen zien die ze op school niet laten zien. Op school wordt gezegd: samenwerken is lastig. Tijdens zo’n activiteit met andere hoogbegaafde kinderen blijkt vaak dat ze daar juist goed in zijn. Hier worden ze herkend, erkend en begrepen."

© Nationale Onderwijsgids / Bente Schreurs