Uit de PISA-onderzoeken blijkt dat de leesvaardigheid onder jongeren achteruitgaat. Een op de drie middelbare scholieren begrijpt niet wat er in een tekst staat. Amsterdam telt veel multiculturele gezinnen en daar wordt thuis niet altijd Nederlands gesproken. De voorschool, BSO of basisschool is voor Amsterdamse kinderen uit deze gezinnen de eerste kennismaking met de Nederlandse taal. Simone Smak is taalspecialist bij het IKC Kennis- en Zorgcentrum, onderdeel van Combiwel voor Kinderen (maatschappelijke kinderopvangorganisatie). Zij wordt op diverse scholen ingezet waarbij haar invulling afhankelijk is van de hulpvraag. Hierbij staat taalplezier en maximale taalontwikkeling centraal. Dagelijks ziet Simone hoe de gebrekkige kennis van de Nederlandse taal talentvolle kinderen een achterstand geeft in het dagelijks leven. Smak vindt het van belang om het huidige taalonderwijs in Nederland nog eens te bekijken, zodat alle kinderen gelijke kansen krijgen.
“Bepaalde vakken staan erg los van elkaar, dus kinderen gaan van lesje naar lesje. De verbinding en verdieping ontbreekt, waardoor het niet altijd bij de kinderen blijft hangen”, aldus Smak. Bij teksten ligt vaak de nadruk op het aanleren van strategieën en de vragen op de tekst zo goed mogelijk te beantwoorden. Er wordt niet altijd voldoende ingegaan op de inhoud van de tekst. “Kinderen begrijpen niet helemaal wat ze hebben gelezen en het maakt ze niet nieuwsgierig naar meer. En als ze niet begrijpen wat ze lezen en hier geen taalplezier aan koppelen, dan komt het ook niet over. Dan wordt het lezen een beetje gezien als een ‘moetje’”.
Vakken sluiten steeds beter op elkaar aan
Smak ziet daar wel een verschuiving op scholen. Bepaalde methoden laten vakken al meer met elkaar verbinden en maken gebruik van rijke, uitdagende teksten met ruimte voor gesprekken. “Dat vind ik interessant om te zien, want dan zie je dat kinderen het thema beleven en dat ze echt het grote plaatje ontdekken.” Dit gebeurt ook doordat boeken steeds meer aan het lees- en taalonderwijs zijn gekoppeld. Boeken sluiten dan aan op de behandelde thema’s in de klas en op de interesses van de kinderen. Leerkrachten lezen voor in de klas, en lezen samen met de leerlingen. Zo ontstaat er een rijke, samenhangende taalomgeving.
'De ontwikkeling stopt nooit'
“Als de schooldag voorbij is, dan stopt dit natuurlijk niet. Lezen en taal gaan thuis verder. De ontwikkeling gaat altijd door.” Daarom vindt Smak het belangrijk dat kinderen thuis verder lezen. “En dat er op school dan weer over gepraat wordt. Over wat kinderen precies hebben gelezen. Zo gaat de leesmotivatie omhoog.”
Smak denkt dat het goed is dat leerkrachten hun leerlingen goed kennen en daarop inspelen. “Dus dat ze zich dan bedenken: welk boek spreekt mijn leerlingen aan en wat kan ik in de klas voorlezen?” Daarnaast ontlast ze de leerkracht door met kleine groepjes kinderen naar de bibliotheek te gaan. Met elk kind gaat ze op zoek naar een boek dat past. Dit biedt de persoonlijke aandacht waar de leerkracht niet altijd aan toekomt.
Creativiteit gebruiken tijdens begrijpend lezen
Smak geeft ook lessen begrijpend lezen en ze probeert daarbij altijd creativiteit en plezier als middel te gebruiken. Ze geeft als voorbeeld een begrijpend lezen-les waarbij de kinderen een tekst lazen over een Siberische babytijger als tijdelijk huisdier. “We gingen echt in gesprek over de inhoud van de tekst. Met een aansprekende quiz gingen we hier dieper op in.” Want met een quiz kom je er ook achter in hoeverre de kinderen de tekst hebben begrepen. “Het is wel op een plezierige manier, zodat ze niet denken van ‘oh, dit is een toetsmoment.” Soms draait Smak dit om door de kinderen zelf vragen te laten bedenken, want ook dit speelt in op hun tekstbegrip. Daarnaast zet ze na het lezen creatieve schrijfopdrachten in, zoals: maak een tekening van de Siberische babytijger en schrijf eromheen hoe zijn dag eruitziet, waarna je opschrijft hoe het jou zelf lijkt om zo’n bijzonder tijdelijk huisdier te hebben.
Kinderopvang
De kinderopvang speelt ook een belangrijke rol bij de taalontwikkeling volgens Smak. “Kinderen leren veel taal op school, maar ook op de kinderopvang. Daarbij denk ik dat voorlezen voor verschillende leeftijdsgroepen goed werkt. Met de kleuters kan je interactief voorlezen, maar ook voor oudere kinderen is het voorlezen of het samen lezen heel betekenisvol.”
Taal zichtbaar maken in de ruimte, door verschillende soorten boeken te plaatsen, laat zien dat taal leuk is en wekt de nieuwsgierigheid aan. “Je kan daarnaast met de kinderen taalspellen doen. Ik word met enige regelmaat ingezet op de BSO voor het uitvoeren van taalactiviteiten. Laatst ontdekten we het tekstloze prentenboek ‘Alfabet’ van Charlotte Dematons. In dit boek zijn meer dan 3000 woorden verborgen, vol met taalrijke tekeningen die gewijd zijn aan een alfabetletter. Zo zie je bij de letter G onder andere een grizzlybeer, een goudbloem, een gloeilamp, een grasmaaier, gewichtheffen en een glimworm. Verschillende opdrachtjes had ik hierbij bedacht, zoals: omschrijf een gebeurtenis die je ziet op de tekeningen en laat anderen raden waar dit is. Of: schrijf een verhaaltje waar de woorden van de illustraties in terugkomen.” De kinderen vroegen hierna waar ze het boek konden lenen, want ze wilden dit samen met hun ouders verder ontdekken.
Naast dat uit onderzoek blijkt dat motivatie en betrokkenheid, gestimuleerd door creatieve leesactiviteiten, een positieve invloed heeft op de leesvaardigheid van kinderen (Guthrie, Klauda en Ho, 2013) ziet Smak ook vanuit haar eigen observaties dat de activiteiten gericht op taal- en leesplezier echt werken. “Ik gaf in groep vier een boekbespreking met een boekendoos. Dat is een creatief middel om het boek tot leven te brengen. De doos is versierd in de stijl van het boek en gevuld met voorwerpen die belangrijke elementen uit het verhaal weergeven. Doordat ik dit liet zien tijdens het vertellen, werd het heel interactief en aansprekend.” Toen ze later door de schoolgang liep kwamen er kinderen naar haar toe om te vragen wat de titel was van het boek. Ook vertelden de kinderen haar enige weken later enthousiast over hun eigen boek en boekendooscreaties.
Voorlezen
Een tip voor ouders is: lees voor en maak taal op plezierige wijze zichtbaar! “Het is heel wisselend. Er zijn kinderen die elke dag lezen met hun ouders en er is een groep die dat nooit doet.” Omdat kinderen veel in de thuisomgeving zijn, is het volgens Smak heel waardevol om van het voorlezen of samen lezen een dagelijkse routine te maken. “Je kunt er echt een momentje van maken samen. Creëer een aansprekend leeshoekje omringd met de favoriete boeken van je kind en ga regelmatig naar de boekhandel of bibliotheek om samen nieuwe boeken te ontdekken.” Na het lezen samen in gesprek gaan over het verhaal hoort ook bij begrijpend lezen. “Naast dat dit het verhaalbegrip versterkt en een plezierigere activiteit is voor de ouder en het kind stimuleert dit het leesgedrag en de leesmotivatie.” Het verhaal blijft nog meer hangen door hier een verwerkingsactiviteit aan te koppelen. “Denk daarbij aan een taaltekening of dat je opschrijft hoe het verhaal verder zou kunnen gaan.”
Daarnaast is taal te vinden in andere contexten, zoals toneel en muziek. “In het theater komen taalrijke verhalen op aansprekende manieren tot leven. Het is een taalstimulerende activiteit voor kinderen.” Ook vind je taal in bezigheden die regelmatig terugkomen. “Overal zie je wel taal. Dus ook tijdens het boodschappen doen lees je een boodschappenlijstje en tijdens het bakken een recept.”
Thuistaal
Er zijn ook ouders die anderstalig zijn, zij vinden het zelf juist lastig om voor te lezen. Welke tip geeft Smak aan hen? “Ouders die thuis een andere taal spreken vinden dat heel lastig, en ik hoor vaak dat ze in het Nederlands willen voorlezen. Als ze dit in hun thuistaal willen doen, dan denken ze dat dit verwarrend is voor hun kind. Het is wetenschappelijk bewezen dat meertalig voorlezen zeer effectief is (Stichting Lezen, 2013). En als kinderen zich goed in hun eigen taal kunnen uitdrukken en een uitgebreide woordenschat hebben, zal het aanleren van een andere taal makkelijker gaan. Ook maakt het voor het leesplezier niet uit in welke taal je voorleest. Ik geef dan ook als advies om juist de thuistaal te gebruiken, omdat dat de taal is waar de ouder het beste en meest vertrouwd in is. Met een Nederlands boek is dat lastig, maar er zijn ook tekstloze prentenboeken die rijke illustraties bevatten. Hierbij creëer je je eigen fantasierijke verhaal in elke taal die mogelijk is. Daarnaast wordt het meertalige aanbod in de bibliotheek steeds groter.”
Als kinderen de thuistaal goed beheersen, dan dient dit dus als springplank voor het leren van andere talen. Ook voor het leren van Nederlands. “Kinderen leren op school Nederlands. Als ouders het fijn vinden om dit thuis te ondersteunen, dan kan dat met televisieprogramma’s in het Nederlands. SchoolTV bijvoorbeeld. Ook zijn er meertalige audioboeken van ‘Prentenboeken in alle talen’, waarbij een prentenboek zowel in de thuistaal als in het Nederlands is te beluisteren. Daarnaast zijn tweetalige boekjes inzetbaar.”
Taalplezier
Taalplezier wakkert de nieuwsgierigheid bij kinderen aan. Daardoor pakken ze sneller een boek en als ze dat doen heeft dat invloed op hun leesplezier en leesvaardigheden. “En als kinderen hun leesvaardigheden vergroten, dan biedt dit veel meer kansen voor hun toekomst in de maatschappij.”
Simone Smak is taalspecialist bij het IKC Kennis- en Zorgcentrum van Combiwel voor Kinderen, een Amsterdamse kinderdagopvang organisatie zonder winstoogmerk. Het is dé samenwerkingspartner voor Amsterdamse scholen om Amsterdammertjes de basis voor een mooie toekomst te geven.
Door: Nationale Onderwijsgids / Femke van Arendonk
