Door: Linda van Putten, Universiteit Leiden

Contrast
Wie de televisiebeelden bekijkt van die zonnige dag, 12 maart 1999, ziet een groot contrast. Na aankomst bij de Leidse Pieterskerk maakt Mandela een bijzonder vrolijke en ontspannen indruk. Breed lachend en zwaaiend reageert hij op het jubelende publiek achter de dranghekken. Eenmaal binnen aanvaardt hij, gezeten naast koningin Beatrix, zeer ingetogen zijn eredoctoraat. De toen 80-jarige Mandela kreeg de titel tijdens zijn tweedaagse staatsbezoek aan Nederland. De universiteit kent zelden een eredoctoraat toe aan niet-wetenschappers, maar maakt een hoge uitzondering voor mensen die op uitzonderlijke wijze hebben bijgedragen aan het hooghouden van het devies van de universiteit: Presidium Libertatis, Bolwerk van de Vrijheid.

Oorlog van ideeën
Mandela was bij uitstek iemand die dit predikaat verdiende, stelde de toenmalige rector magnificus Willem Albert Wagenaar. Wagenaar, inmiddels overleden, was Mandela’s erepromotor. Zijn woorden bij de laudatio waren: ‘President, u heeft bijna eigenhandig het lot van een heel land veranderd, in een situatie waarin geweld het land verwoest zou hebben. U gaf het voorbeeld van geduld, weerbaarheid, vertrouwen, geloof, tolerantie, wijsheid en vooral het principe van de rede.
’Uw oorlog was vooral een oorlog van ideeën. Uw strategie was resolutie. Uw schild vertrouwen. Uw zwaard verlichting. Het is de missie van onze universiteit om ideeën te genereren die naar vrijheid leiden. Wij eren u als een ware verdediger van de vrijheid.’

Mandela Scholarship Fund
Het eredoctoraat is een persoonlijke onderscheiding voor president Mandela, stelde Wagenaar, maar daarnaast wilde de universiteit er ook het Zuid-Afrikaanse volk mee eren die ‘zo’n wijze president had gesteund’. Daarom riep de universiteit het Mandela Scholarship Fund in het leven. Met dit fonds, dat nog altijd bestaat, kunnen Zuid-Afrikaanse studenten een jaar in Leiden studeren. Voor het eerst tijdens de ceremonie brak er een grote lach door op het gezicht van Mandela. Hij hechtte zeer aan onderwijs. ‘Onderwijs is het meest krachtige wapen dat je kunt gebruiken om de wereld te veranderen’, was zijn gevleugelde uitspraak.

Dankwoord Mandela
In zijn dankwoord reageerde Mandela bescheiden: ‘Het is zeker een heel bijzondere eer om een eredoctoraat te ontvangen van deze oude en beroemde universiteit. Maar ik ben me er ook van bewust dat zo’n onderscheiding  verantwoordelijkheid met zich meebrengt. Ik zal voor de rest van mijn leven met nederigheid de herinnering dragen geassocieerd te worden met grootse mensen voor wie dit het intellectuele thuis was.’ ‘Ik weet dat het geen persoonlijk prestatie is die u erkent. Het is de prestatie van een volk dat trouw bleef aan de ideeën van recht en verzoening, zelfs toen we onderdrukt werden. Het is een eerbetoon aan allen die uit het verzet kwamen, in de gevangenis zaten, verbannen waren en opgesloten waren in de dorpen en steden van ons land.’

Handtekening in Zweetkamertje
Mandela benadrukte ook de verantwoordelijkheid die een universiteit heeft: ‘De universiteit moet zorgen voor het welzijn van mensen, ons intellect verrijken en voortdurend onze geest vernieuwen.’ Na afloop van de ceremonie liep Mandela hand in hand met koningin Beatrix door de Pieterskerk. Nog even naar het Academiegebouw lopen was een brug te ver voor de president op leeftijd. Daarom nam hij tot slot in de Pieterskerk plaats achter een oude houten lessenaar, waar hij zijn handtekening zette op een tegel. Sindsdien hangt deze in het Zweetkamertje van het Academiegebouw.

Mythisch figuur
Willem Otterspeer, Leids hoogleraar Universiteitsgeschiedenis, was er die dag bij in de Pieterskerk. Hoe kijkt hij erop terug? ‘Enerzijds onderga je de mythologie van een figuur die werkelijk voor verandering heeft gezorgd in de geschiedenis. Maar je probeert ook wetenschappelijke distantie te bewaren. In de Pieterskerk won de emotie. Als iemand het eredoctoraat verdiende op basis van het devies Praesidium Libertatis was het wel Mandela. Het is van cruciaal belang wat leidinggevenden doen, vooral in situaties van oorlogen en conflicten. Als mythische figuren een goed voorbeeld geven, heeft dat een enorm effect.’