Elk jaar als de schoolexamens beginnen ziet de Stichting Farmaceutische Kengetallen (SFK), die landelijk de uitgifte van geneesmiddelen bij de apotheek bijhoudt, een opvallende piek. Dan schrijven artsen substantieel vaker het middel propranolol voor aan jongeren. Deze bètablokker verlaagt de bloeddruk en het hartritme. De NRC van 18 mei bericht dat in toenemende mate jongeren bij examens kracht en vertrouwen vinden in bètablokkers. Grote kans dat we aan het begin staan van nog meer ‘snoeperijen’ als deze.

Uit internationaal onderzoek bleek vorig jaar dat het percentage Nederlandse jongeren dat druk en stress door school ervaart tussen 2001 en 2021 is gestegen van 16 naar 45 procent.  “Een deel van deze jongeren kan naar de Ritalin grijpen, om te blijven presteren. Zij willen het hoge tempo van deze samenleving vasthouden terwijl hun lijf zegt: doe het rustig aan’’, zegt een van de geïnterviewde experts, verbonden aan Trimbos, het kenniscentrum voor mentale gezondheid.

Als je de cijfers ziet, kun je het niet anders zien als een stevig probleem. Waarbij het risico bestaat dat je als je het als probleem blijft benaderen je daarin vastloopt. Ik hoor de leerlingen al tegen hun bezorgde leraren en begeleiders: ‘joh, waar bemoeien jullie je mee?; zijn we een keertje gemotiveerd is het weer niet goed. Een paar pilletjes bij het examen en we kunnen lekker verder, doe niet zo moeilijk.’ Ook gesprekken met ouders kunnen knap lastig worden: ‘wie zijn jullie om je te bemoeien met onze taak? De opvoeding ligt bij ons en daar blijven jullie vanaf (stelletje betweters…).’  Insteken op het probleem leidt dus snel tot debatten waarin mensen standpunten innemen waar ze met geen zeven paarden meer vanaf te brengen zijn.

We kunnen ook anders kijken naar de inname van stressverlagende bètablokkers. Welke behoeften zou een pilletjesslikkende examenkandidaat aan het vervullen zijn met zijn dagelijkse inname? Grote kans dat je uitkomt op zaken als rustig en met zelfvertrouwen examen doen; het beste uit mezelf halen; werken aan een waardevolle toekomst. Leraren mochten willen dat ze allemaal zulke gemotiveerde leerlingen hadden. Als je een stap de diepte in gaat bij het ontrafelen van behoeften, gaat het al snel om zaken als betekenis hebben in de groep waar ik deel van uitmaak, ertoe doen in het leven. Op het diepste niveau gaat het om het verwerven van bestaansrecht. Of in een ander woord: levensgeluk. Wanneer, wat vele experts zeggen, de grootste angst van mensen is om afgewezen te worden en geen betekenis te hebben, zou alle stress best wel eens kunnen aansluiten bij die angst. Hoog tijd om serieus werk te maken van die elementaire behoefte om te ervaren dat je een waardevol mens bent. Als die voldoende vervuld is, verandert faalangst in faalkracht: fouten en mindere resultaten doen niets af aan de eigenwaarde en fouten maken is een voorwaarde om tot echt succes te kunnen komen.

Als je die zoektocht durft aan te gaan, zul je ontdekken dat die behoeften van leraren en hun leerlingen ten diepste dezelfde zijn. En wat is er mooier dan te werken aan een gezamenlijk vervullen van die behoeften in plaats van het bestrijden van wat je niet wilt? Als je zover bent, kun je gaan zoeken naar de strategieën om dat te bereiken. Er zijn zoveel prachtige en effectievere strategieën waar meer voldoening en kracht uit te halen is. Een voorbeeld. Nieuw Zeelandse sport- school- en andere teams zetten bij spannende en emotionele gebeurtenissen traditionele haka’s in. Maak samen met leraren en leerlingen een stevige examenhaka en voer die uit de dag voor het eerste examen en jaag de boze geesten de hort op. Weg met dat softe gedoe: de beuk erin! Ook op scholen met stevige ambities, verdienen de speerpunten vele malen overtroffen te worden door sfeerpunten. Al was het alleen maar om aan de ambities tegemoet te komen

En voor zowel speer- als sfeerpunten geldt: ze moeten de ‘Carproof’-test doorstaan. Een test die onderzoekt of de strategieën aansluiten bij de basisbehoeften Competenties, Autonomie en Relaties. Competentie: ik heb kwaliteiten waarmee ik de taken waar ik voor sta, aankan. Autonomie: ik ben in staat mijn eigen keuzes te maken en daarnaar te handelen. Relatie: ik voel me omringd door waardevolle mensen die mij een prachtmens vinden. Jongeren die in zo’n ‘Carproof’-omgeving opgroeien, ontwikkelen faalkracht, het lef om fouten maken. Of zoals schrijver en filosoof Stine Jensen het noemt: faalmoed.

De wereld waarin we leven staat aan alle kanten onder druk en veel zekerheid zijn weggevallen. Denk de milieuproblematiek, de oorlogen en de gevolgen daarvan die iedereen raken, waarbij de coronacrisis bij veel jongeren (en hun leraren) flinke wonden heeft achtergelaten. Veel docenten zeggen geconfronteerd te worden met gedrag dat ze niet eerder zijn tegengekomen. Een consequent doorgevoerde behoeftegerichte aanpak op alle niveaus in een school, zou best wel eens een stevige bijdrage kunnen leveren om de klus waar we in deze wereld met zijn allen voor staan, een stevige boost te geven.

Dat we daarmee niet moeten wachten tot het examenjaar, leren we van de Amerikaanse filmmaker Billy Wilder. Hij stelt dat wanneer het in een film in scène 5  fout loopt, de echte fout meestal gemaakt is in scène één. Vertaald naar het onderwijs: als tijdens de examens de stress te hoog is, hebben we in de brugklas steken laten vallen. Daar zit tegelijkertijd de hoop: wanneer leerlingen, vol energie, zelfvertrouwen en faalkracht, de examenzaal in stappen, is de eerste stap in die richting gezet op de dag dat zij voor de eerste keer hun leraren ontmoeten.

Blog van Jan Ruigrok

Jan is auteur van het boek Hoop, humor en herstel; maak van je school een veilige basis

Voor KPC Groep verzorgt hij de training Van faalangst naar faalkracht