De gemeenteraadsverkiezingen van 2022 kenden met 51 procent een historisch lage opkomst. Kwam dat door de oorlog in Oekraïne of door corona? In opdracht van het Ministerie van Binnenlandse Zaken, deed de Universiteit Utrecht onderzoek naar de lage opkomst bij de gemeenteraadsverkiezingen. Daaruit blijkt dat vooral bekende, structurele oorzaken ten grondslag liggen aan het niet-stemmen: het lage vertrouwen in de lokale politiek, weinig gevoel van lokale binding, onbekendheid met de verkiezingscampagne en niet weten op wie te stemmen. Dat meldt de Universiteit Utrecht.
Naast de legitimiteit van lokaal bestuur wanneer slechts de helft van de kiesgerechtigden gaat stemmen, is vooral de ongelijke vertegenwoordiging een zorg. Vrouwen, jongeren, praktisch opgeleide mensen en mensen met een migratieachtergrond zijn sterk vertegenwoordigd onder de niet-stemmers. Hun belangen zouden daardoor minder goed vertegenwoordigd kunnen worden in het beleid. Het gebrek aan vertrouwen in de lokale politiek dreigt dan een selffulfilling prophecy te worden.
Gebrek aan interesse en vertrouwen
Het onderzoeksrapport De lokale niet-stemmer werd gecoördineerd door Lisanne de Blok en Hans Vollaard (Universiteit Utrecht, departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap), Josje den Ridder (Sociaal en Cultureel Planbureau) en Giedo Jansen (Universiteit van Amsterdam). Zij vatten hun bevindingen ook samen in het blog ‘Lage opkomst bij gemeenteraadsverkiezingen 2022 opnieuw door gebrek aan interesse en vertrouwen’ op de website Stuk Rood Vlees.
Gebruikelijke verklaringen
In het rapport De lokale niet-stemmer hebben de onderzoekers gezocht naar verklaringen voor de lage opkomst bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2022. Zij vroegen zich onder andere af of bijzondere omstandigheden (de oorlog in Oekraïne of corona bijvoorbeeld) die opkomst konden verklaren. Uit het onderzoek blijkt echter dat vooral de gebruikelijke verklaringen voor lage opkomst bij lokale verkiezingen doorslaggevend waren:
* weinig binding met de lokale politiek
* weinig inzicht in de lokale politiek
* gebrek aan vertrouwen in het lokale bestuur
* onvoldoende bekendheid met de verkiezingscampagne
* moeite om keuzes te maken tussen alle partijen
Ondervertegenwoordiging onder bepaalde groepen
De lage opkomst is niet alleen in algemene zin een zorg vanwege de legitimiteit; hoe laag mag de opkomst worden om nog representatief te kunnen zijn? Met name de ondervertegenwoordiging onder bepaalde groepen vraagt om aandacht. Vrouwen, jongeren, praktisch opgeleide mensen en burgers met een migratieachtergrond zijn sterk vertegenwoordigd onder de niet-stemmers. Daardoor zouden hun belangen minder goed vertegenwoordigd kunnen worden in de beleidsvorming. Om dat te voorkomen, is het zaak voor de lokale politiek om meer oog te hebben voor de onderliggende problemen, zoals een laag politiek vertrouwen en gebrek aan interesse in en kennis van de lokale politiek, aldus Lisanne de Blok, een van de onderzoekers. Zij sprak daarover met het NOS Radio 1 Journaal.
Dat burgers niet gaan stemmen, betekent niet dat zij zich van de politiek of de samenleving zijn afgehaakt. Burgers kunnen boos of teleurgesteld zijn, maar ook juist tevreden, of onverschillig. Het onderzoeksteam vroeg burgers in vijf gemeenten naar hun motieven om niet te gaan stemmen.
Verschillende redenen
In een interview met Trouw zegt Hans Vollaard, een van de onderzoekers daarover: "Niet-stemmen heeft allerlei redenen. De een is ontevreden, de ander stemt niet om praktische reden en een motief kan ook zijn dat iemand binnenkort gaat verhuizen. Er blijkt niet één reden aan te wijzen. (…) Via onderzoek in wijken waar de opkomst laag is, komen we ook mensen tegen die zeggen dat ze niet stemmen, maar wel allerlei maatschappelijk dingen doen. Dat zijn geen afhakers."
Opkomstbevordering
De lage opkomst bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2022 is deel van een dalende trend in landelijke, provinciale en lokale verkiezingen. Is deze trend omkeerbaar? De onderzoekers reflecteren in hun rapport ook op de mogelijkheden voor opkomstbevordering. Opkomstplicht en het combineren van verkiezingen kunnen redelijk makkelijk de opkomst verhogen. Andere vormen van opkomstbevordering vergen vaak veel extra werk en extra geld.
Maar de vraag is of met een hogere opkomst inwoners meer weten van hun gemeente, zij meer vertrouwen in de lokale politiek hebben en alle inwoners beter vertegenwoordigd zijn. Het rapport bepleit daarom om niet zozeer in te zetten op een hogere opkomst, maar op de relatie tussen inwoners en bestuur. Bijvoorbeeld wanneer gemeenteraden duidelijk voor alle inwoners opkomen, inwoners beter weten hoe ze invloed kunnen uitoefenen in hun gemeente en de (lokale) overheid het vertrouwen in de politiek versterkt.
Door: Nationale Onderwijsgids
