“Op sombere dagen denk ik wel eens dat schaamgehandicaptheid volksziekte één van deze tijd is. ‘Het moet kunnen, ik maak zelf wel uit wat ik doe. Ik vind het goed en daarom is het goed. Mensen die niet in staat zijn te kijken naar de effecten van hun eigen handelen, krijgen van mij het stempel schaamgehandicapt.” Dit schrijft Jan Ruigrok in zijn vorig jaar verschenen boek Hoop, Humor en Herstel. Daarin adresseert hij als centrale vraag hoe je van je school (weer) een veilige basis maakt. De school als gemeenschap. De plek ook waar op herstelgerichte wijze bij grensoverschrijdend gedrag betrokkenen samen leren van conflicten en er zo sterker uitkomen.  Het concept van de school als veilige basis onderbouwt Jan Ruigrok onder meer met de Self Determination Theory van Edward Deci en Richard Ryan over de basisbehoeften competentie, autonomie en relatie.

Veiligheid voor leerlingen én leraren

Wat Ruigrok kenmerkt is dat hij zich niet verliest in visie en vergezichten maar altijd het oog houdt op de praktische kant. In zijn boek grossiert Jan dan ook in cases, tools en aansprekende metaforen om aan de slag te gaan met de school als een gemeenschap die uitdaagt, plezier geeft en door middel van ‘afspraken in vredestijd’ duidelijke regels geeft over gedrag en omgangsvormen. “De opdracht van scholen is om ervoor te zorgen dat de school een veilige basis is voor iedereen die er leert en werkt. Voor leerlingen én docenten. Dat is een immense taak nu. Er zijn klassen waar geen land mee te bezeilen is. Kies je voor repressie en straffen, dan vergroot je juist uiteindelijk de onveilige basis. Een straf is een vorm van exclusie. Of kies je voor verbinding en samengaan en wangedrag serieus te nemen en op zoek te gaan naar de redenen en de drijfveren achter dat gedrag?”

Werken met herstelrecht

Jan Ruigrok merkt dat erin het schoolmanagement er een “erkend gevoelde urgentie is om iets te doen nu de veilige basis onder druk staat”.  Zo werken diverse teams van MBO-opleider Curio in West-Brabant met herstelrecht. Ook vanuit een ander domein wordt die noodzaak gevoeld: de lokale overheid. Zo brengt de gemeente Hoogeveen binnenkort alle onderwijsorganisaties bij elkaar om antwoorden te vinden op (cyber)pesten en verzorgt Jan Ruigrok een inleiding voor ruim honderd schoolleiders, docenten en hulpverleners over de school als veilige basis en herstelgericht werken.

Waarom zet de gemeente Hoogeveen deze stap?

Jan Ruigrok: “Als gemeente heb je belang bij een verbindende samenleving waarin mensen goed gedrag vertonen. Deze gemeente gelooft in samenhang tussen alle betrokkenen: scholen, ouders en hulpverlening. Ik geloof persoonlijk niet zozeer in anti-pest programma’s. Dat is net zo iets als plakkaten ophangen met de spreuk: gelieve hier geen posters te plakken. Wél geloof ik in het met alle betrokkenen creëren van een veilige, uitnodigende omgeving die iedereen steun en zorg biedt en iedereen uitdaagt het beste uit zichzelf te halen en waar je de kans krijgt fouten te herstellen. En waar je met zijn allen daarop aanspreekbaar bent. Die stap is voor scholen best moeilijk. Om deze te doen slagen is het een voorwaarde dat ook het management zich verdiept in herstelrecht én bereid is ernaar te handelen.”

Het onderwijs draait om het groeien en ontwikkelen van kinderen en pubers. Dat betekent ook risico’s nemen en soms ook over de grens gaan toch?  

Jan: “Daarom moet je juist  ‘in vredestijd’  afspraken met elkaar maken over hoe je met elkaar omgaat. En je hebt ook ‘grensbewaking’ nodig als iemand over de schreef gaat met zijn gedrag. Maar we leven nu in een andere wereld. Door de corona waren er minder plekken waar kinderen zich veilig konden hechten. De veilige basis staat enorm onder druk. Ook door ontwikkelingen als de klimaatverandering en de oorlogen die de wereld teisteren. De plekken waar mensen zich veilig voelen functioneren minder soepel. Daarom is de opdracht voor de scholen – veel meer dan eerst – voor iedereen die leert en die daar werkt een veilige basis te zijn. Daar is niet één methode of aanpak voor in mijn ogen. Wel zijn er bouwstenen en die reik ik aan. Maar elke keer opnieuw is het afhankelijk van de situatie hoe je die bouwstenen positioneert en inzet. Met de tools uit mijn boek geef ik docenten en teams de handvatten om structuur te geven aan hun intuïtie en hun handelingsverlegenheid te doorbreken bij het werken aan een veiliger schoolklimaat en het herstelgericht werken aan relaties als die door incidenten of wangedrag beschadigd worden.”

Frankrijk werd recent opgeschrikt door de zelfdoding van een leerling die werd gepest. Vier tieners worden aangeklaagd en kunnen maximaal 10 jaar celstraf krijgen. Hoe kijk jij hiernaar?

“Pesten en cyperpesten kan onnoemlijk veel kwaad aanrichten. Blijkbaar was er een systeem en cultuur op die school waarin dit kon gebeuren en waar kinderen tot afschuwelijk gedrag konden komen. De pesters kunnen celstraf krijgen. En er waren ook kinderen die dit zagen gebeuren en niet gehandeld hebben. Moeten die ook een voorwaardelijke celstraf krijgen? Of de docenten die nagelaten hebben een goede sfeer en een veilig klimaat te creëren? Iedereen is er ondersteboven van in Frankrijk. Wat bij me bleef hangen is dat ene zinnetje dat weinig aandacht kreeg van de moeder van de leerling die zelfmoord pleegde over de daders. Ze benadrukte dat ook de pesters nog maar kinderen zijn.  De jongens die pestten hadden een aandeel in dat wat er is gebeurd. Evenals veel anderen binnen het systeem. De vraag is hoe je de betrokkenen samenbrengt om met elkaar het gesprek aan te gaan.”

Werken aan een veilige basis in je school? Op 25 mei start het opleidingsprogramma

Bekijk de opleiding